«Το διάβασα στο Διαδίκτυο». Ε, και;

Συνεντεύξεις από τον δημιουργό της σελίδας για τα ελληνικά hoaxes Θόδωρο Δανιηλίδη και τον καθηγητή

Επικοινωνίας και ΜΜΕ Γιώργο Πλειό

Πριν από λίγες ημέρες έγινε viral η είδηση της σύλληψης του συνταξιούχου δημοσιογράφου και ειδικού γραμματέα της ΕΣΗΕΑ Γιώργου Φιλιππάκη. Λίγες ώρες μετά αποδείχτηκε ότι δεν έγινε ποτέ σύλληψη και ότι η ανάρτηση που ενημέρωνε για τη σύλληψη από τον ίδιο τον Γ. Φιλιπάκη ήταν προϊόν χακαρίσματος. Τουλάχιστον με βάση ό,τι δήλωσε ο δικηγόρος του δημοσιογράφου. Σε κάθε περίπτωση, μια αναληθής ανάρτηση στο Facebook έγινε ξανά viral ως πραγματική είδηση, σε σημείο που κάποιοι ετοιμάζονταν να οργανώσουν συγκέντρωση διαμαρτυρίας έξω από τη ΓΑΔΑ.
«Οι αναρτήσεις στα social media μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες ειδήσεις πριν επαληθευτούν;» ανέφερε στην κατάληξη του άρθρου που έδειχνε τι τελικά δεν συνέβη με τον Γ. Φιλιππάκη η σελίδα ellinikahoaxes, η μοναδική στη χώρα που αποκαλύπτει συστηματικά τις ψεύτικες ειδήσεις που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο. Με βάση αυτό το ερώτημα, απευθυνθήκαμε στον Θοδωρή Διανιηλίδη που είναι και ο εμπνευστής της προσπάθειας και στον καθηγητή Επικοινωνίας και ΜΜΕ Γιώργο Πλειό.

Καθημερινό φαινόμενο

«Είναι σχεδόν καθημερινό φαινόμενο να ξεκινούν ψεύτικες ειδήσεις από τα social media. Ας πούμε, τον τελευταίο μήνα διαδίδεται ότι γίνονται απόπειρες απαγωγής παιδιών σε διάφορες πόλεις όπως στην Αθήνα, την Κοζάνη, την Κατερίνη, στα Γιάννενα. Για καμία απόπειρα δεν έχει υπάρξει επιβεβαίωση από την αστυνομία ότι συνέβη» λέει ο Θ. Διανιηλίδης.
«Τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστο, τίποτα απολύτως. Το πρόβλημα με τα social media είναι ότι διαδίδονται γρήγορα 'ειδήσεις' από ανθρώπους που δεν είναι δημοσιογράφοι. Η ανάρτηση, άπαξ και αναπαραχθεί, από πολλούς εκλαμβάνεται ως γεγονός» υπογραμμίζει ο Γ. Πλειός.

Το ψέμα είναι εύκολο να γίνει viral

Γιατί συμβαίνει τόσο συχνά, πού αποσκοπεί μια ψεύτικη ανάρτηση, αναρωτιόμαστε. «Η κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή. Μπορεί κάποιος να θέλει κάνει πλάκα, μπορεί να αναπαράγει κάτι που άκουσε και να μη γνωρίζει ότι είναι ψέμα. Μπορεί να κατάλαβε κάτι λάθος και να το έγραψε, μπορεί να πιστεύει κάτι και να το αναφέρει, μπορεί να θέλει να κάνει προπαγάνδα» σημειώνει ο Θ. Δανιηλίδης. Στο ερώτημα γιατί ένα ψέμα γίνεται viral, απαντά ότι «Το ψέμα είναι εντυπωσιακό. Και από τη στιγμή που το φτιάχνεις εσύ, μπορείς να το κάνεις όσο πιο εντυπωσιακό θέλεις. Δεν υπάρχει όριο, κάτι να σε φρενάρει. Αντίθετα, η διάψευση δεν είναι τόσο εντυπωσιακή και γι' αυτό δεν παίρνει το ανάλογο μέγεθος και την ανάλογη αναγνωρισιμότητα σε σχέση με το κατασκευασμένο δημοσίευμα». «Αυτό που διαβάζει ο χρήστης συχνά συμπίπτει με τις απόψεις του και, ακριβώς επειδή συμπίπτει, θεωρεί σίγουρο ότι είναι αληθές. Αυτός είναι ο μηχανισμός γενικότερα του Διαδικτύου» προσθέτει ο Γ. Πλειός.

Ο κόσμος δεν ξέρει τι θα πει Διαδίκτυο

Για να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί ο κόσμος πιστεύει τόσο εύκολα οτιδήποτε βλέπει στο Διαδίκτυο, θα πρέπει, σύμφωνα με το Θ. Δανιηλίδη, να σκεφτούμε τι συνέβαινε παλιότερα με την τηλεόραση που ήταν το κύριο μέσο πληροφόρησης. «Παλιά έλεγαν 'το είπε η τηλεόραση, άρα είναι αλήθεια', σήμερα λένε 'το διάβασα στο Διαδίκτυο άρα είναι αλήθεια'. Ο κόσμος δεν γνωρίζει τι είναι το Διαδίκτυο. Ότι ο καθένας μπορεί να ανεβάσει οτιδήποτε και να κατασκευάσει οτιδήποτε. Να βάλει ό,τι ανοησία θέλει και να το 'περάσει' σαν αλήθεια. Η πραγματικότητα είναι ότι το Διαδίκτυο είναι ο χώρος όπου μπορείς να δεις τα πάντα, από αλήθεια μέχρι ψέμα, από πραγματικές επιστημονικές έρευνες μέχρι δήθεν εναλλακτικές θεραπείες».

Στις αναρτήσεις βλέπουν τις απόψεις τους

Γιατί όμως ο κόσμος προτιμά τα social media από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης; «Γιατί διαβάζει αναρτήσεις που συμπίπτουν με τις απόψεις του. Και γιατί πίσω από προσωπικές αναρτήσεις δεν βλέπει να κρύβονται οργανωμένα συμφέροντα και μεγάλοι εκδότες. Η αλήθεια είναι ότι η κρίση έχει σπρώξει τον κόσμο στο Διαδίκτυο και έχει συμβάλει καθοριστικά ώστε να απονομιμοποιηθούν τα ΜΜΕ. Τα αντιμετωπίζει με μεγάλη δυσπιστία, καθότι πολλά από αυτά υποστήριξαν με πολύ έντονο τρόπο τις πολιτικές λιτότητας» σχολιάζει ο Γ. Πλειός.
Η αλυσίδα που συχνά παρατηρείται στη διάδοση της ψεύτικης ανάρτησης είναι η εξής: Είδηση που ξεκινά από την ανάρτηση αναπαράγεται από χρήστη σε χρήστη, τη βάζει ο blogger, την παίρνει μια ειδησεογραφική σελίδα, φτάνει να γίνει ρεπορτάζ στα κανάλια. Ο ρόλος του δημοσιογράφου ώστε να μην υπάρξει αυτή η αλυσίδα ψεύδους είναι να αποτελέσει τον ρυθμιστή - κρίκο. «Θα πρέπει να το επαληθεύει με κάποιο τρόπο, αλλά αυτό χρειάζεται χρόνο» λέει ο Θ. Δανιηλίδης. Ο Γ. Πλειός συμφωνεί, λέγοντας ότι «οι δημοσιογράφοι πρέπει να διπλοτσεκάρουν και τριπλοτσεκάρουν την είδηση».

Ένα τηλέφωνο μακριά η αλήθεια

Όμως αυτό δεν συμβαίνει συνήθως. Και, κάπως έτσι, 10 γνωστές ειδησεογραφικές ιστοσελίδες δημοσίευσαν ότι ο Γ. Φιλιππάκης συνελήφθη, ενώ αρκούσε ένα τηλέφωνο στην αστυνομία για να διαπιστώσουν ότι αυτό δεν ίσχυε. «Υποπτευθήκαμε ότι κάτι δεν πάει καλά λόγω της ώρας που συνέβη. Οπότε πήραμε τηλέφωνο την αστυνομία, η οποία δεν μας επιβεβαίωσε το συμβάν» λέει ο Θ. Δανιηλίδης για το πώς κινήθηκε η δική του ερευνητική ομάδα. Οι δημοσιογράφοι, όπως και οι αναγνώστες, θα πρέπει να είναι «υποψιασμένοι» ότι μια ανάρτηση μπορεί να είναι hoax, «αν το κείμενο προτρέπει να το αναπαράγετε, αν είναι ανυπόγραφο, αν αντί για ημερομηνία το κείμενο δίνει τον χρόνο της ιστορίας που περιγράφει με λέξεις, όπως χθες, προχθές, αν στο κείμενο υπάρχουν πολλά ορθογραφικά λάθη, αν υπάρχουν υπερβολικοί τίτλοι ή τίτλοι που δεν έχουν σχέση με το κείμενο της ανάρτησης κ.ά.».

Το κυνήγι των κλικ πλήττει την αξιοπιστία

Τα παραπάνω όμως δεν μπορούν να γίνουν από έναν δημοσιογράφο σε site, στον οποίο ζητούν να ανεβάζει 40 κείμενα στη βάρδιά του. «Το πρόβλημα είναι ότι τα εμπορικά μέσα, και κυρίως τα ιδιωτικά μέσα, υποβαθμίζουν τη σημασία να εξακριβωθεί η είδηση και ωθούν τους εργαζόμενους να ανεβάζουν ό,τι μπορεί να είναι εντυπωσιακό, και ενδιαφέρον, ώστε να φέρει κλικ» επισημαίνει ο Γ. Πλειός. «Έχουμε φτάσει σε ένα σημείο όπου κυριαρχεί η δημοσιογραφία copy paste. Οι δημοσιογράφοι αναπαράγουν αυτό που θα διαβάσουν όπου το διαβάσουν» συμπληρώνει ο Θ. Δανιηλίδης.

Αντίσταση και για την ποιότητα

Η έλλειψη αξιοπιστίας των ΜΜΕ έχει πολλαπλές επιπτώσεις. «Δεν κάνει κακό μόνο στα ίδια τα ΜΜΕ, αλλά και στη λειτουργία των κοινωνικών συστημάτων, χωρίς τα οποία δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε. Με ανακριβείς ειδήσεις γεννάται στον αναγνώστη καχυποψία για τα κοινωνικά συστήματα, είτε για το εκπαιδευτικό σύστημα, είτε για της υγείας, είτε για των μέσων μεταφοράς» σημειώνει ο καθηγητής. Προτείνει στους εργαζόμενους να ακολουθήσουν έναν συλλογικό δρόμο αντίστασης, που δεν θα αφορά μόνο τα εργασιακά τους δικαιώματα, αλλά και τη δημοσιογραφία που κάνουν. «Πρέπει να αγωνιστούν συλλογικά. Ο εργοδότης είναι μεν ένα πρόσωπο αλλά και μια οργανωμένη δύναμη που έχει χρήμα, υποδομές, κοινωνικό κεφάλαιο και νομοθεσία που του δίνει επιχειρηματική ελευθερία χωρίς πολλά εμπόδια. Από την άλλη πλευρά, ο εργαζόμενος είναι επίσης ένα πρόσωπο, αλλά είναι μόνος».
Ο Θ. Δανιηλίδης αναφέρει ότι μια λύση θα ήταν ακόμη να δημιουργηθούν στα ΜΜΕ ξεχωριστές ομάδες δημοσιογράφων που θα ελέγχουν την ειδησεογραφία. «Είναι μια τακτική που έχουν ακολουθήσει αρκετά μεγάλα μέσα στο εξωτερικό μετά τα όσα συνέβησαν κατά την προεκλογική περίοδο των ΗΠΑ, που ήταν γεμάτη ψεύτικες ειδήσεις».