Κιλκίς, το κάστρο των γυναικών

Στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου, ανάμεσα στους ποταμούς Γαλλικό και Αξιό, σε απόσταση 12,5 χλμ ΝΔ από την πόλη του Κιλκίς και 45 χλμ ΒΔ από τη Θεσσαλονίκη, υψώνεται το φρούριο του Γυναικόκαστρου. Η θέση στην οποία βρίσκεται
το φρούριο είναι στρατηγικής σημασίας, καθώς επιτρέπει τον έλεγχο ολόκληρης της περιοχής που εκτείνεται έως τον Αξιό και την πάλαι ποτέ μακεδονική χώρα της Παιονίας προς δυσμάς (Πολύκαστρο, Γουμένισσα, αρχαία Ευρωπός), την οροσειρά του Μπέλες (Κερκίνης) προς βορράν και τον ορεινό όγκο των Κρουσίων προς ανατολάς. Το Γυναικόκαστρο οικοδομήθηκε στη θέση παλαιότερου οχυρωματικού έργου από το βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, μεταξύ των ετών 1328 και 1341. Η ίδρυσή του αποσκοπούσε αφενός μεν στην προστασία των κατοίκων από ξενικές επιδρομές και στην ενίσχυση της αμυντικής ισχύος της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης, αφετέρου δε στην ασφαλή συγκέντρωση της σοδειάς της μακεδονικής πεδιάδας. Το Γυναικόκαστρο, αφού ενεπλάκη σε εμφύλιες διαμάχες και περιήλθε στην κατοχή των Σέρβων, κατελήφθη από τους Οθωμανούς το 1383, ακολουθώντας τη μοίρα των υπόλοιπων μακεδονικών εδαφών. Επί Τουρκοκρατίας το Αβρέτ Χισάρ, δηλαδή το κάστρο των γυναικών, παρήκμασε σταδιακά και εγκαταλείφθηκε. Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, η ονομασία του Γυναικόκαστρου οφείλεται στο γεγονός ότι τα πολύ ισχυρά τείχη του επέτρεπαν την επιτυχή υπεράσπισή του ακόμη και από μια γυναικεία φρουρά. Σύμφωνα πάλι με μια άλλη εκδοχή, το όνομά του σχετίζεται με την άλωσή του και τη θρυλική Μαρουλία. Κατά τη μυθική παράδοση, η Μαρουλία, ως χήρα του προηγούμενου διοικητή, ήταν εκείνη που οργάνωσε την άμυνα των υπερασπιστών του φρουρίου και πολέμησε ηρωικά στο πλευρό τους επί μακρόν, μέχρι που το Γυναικόκαστρο κατακτήθηκε από τις δυνάμεις του οθωμανού στρατηλάτη Γαζή Εβρενός. Το Παλαιό Γυναικόκαστρο, κάτω από το φρούριο, είναι ένας οικισμός με ρίζες που ανάγονται στην εποχή του Βυζαντίου. Στην περιοχή του Παλαιού Γυναικόκαστρου σώζονται τμήμα οικισμού και νεκροταφείο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Στην έκταση του νεκροταφείου εντοπίστηκαν χώρος καύσης νεκρών και πολυάριθμα τεφροδόχα αγγεία με κτερίσματα (όπλα, μαχαιρίδια, διπλοί πελέκεις και κοσμήματα). Τα αγγεία, αμφορείς και οινοχόες συνήθως, σκεπάζονταν με λιθοσωρούς, οι οποίοι σχημάτιζαν τύμβο. Ο χώρος του νεκροταφείου χρησιμοποιήθηκε εκ νέου σε μεταγενέστερους χρόνους (έχουν εντοπιστεί τάφοι Ύστερης Ρωμαϊκής Εποχής).